sofel lixnSi gamarTuli afxazi xalxis warmomadgenelTa krebis mimarTva skkp ck generalur mdivans, ssrk umaRlesi sabWos prezidiumis Tavmjdomares amx. m. s. gorbaCovs,

asli: ssrk ministrTa sabWos Tavmjdomares amx. n. i. riJkovs, ssrk mecnierebaTa akademiis prezidents akademikos g. i. marCuks, skkp ck-sTan arsebuli marqsizm-leninizmis institutis direqtors g. l. smirnovs, ssrk mecnierebaTa akademiis saxelmwifosa da samarTlis institutis direqtors akademikos v. n. kudriavcevs, ssrk mecnierebaTa akademiis eTnografiis institutis direqtors akademikos i. v. bromleis.

im dros, roca mTel qveyanaSi erovnuli politikis sakiTxebi ganixileba partiuli komitetis sxdomebze, komunistebis Sekrebebze, mSromelTa koleqtivebSi, masobrivi informaciis saSualebebiT, samecniero da SemoqmedebiTi inteligenciis wreebSi, sxvadasxvagvar TviTSemoqmedebiT gaerTianebebSi, afxazeTSi es sakiTxi faqtiurad miCumaTebulia.

a. w. 15 martis gazeTi “pravda” iuwyeba, rom mokavSire respublikebis kompartiis centralurma komitetebma, partiis samxareo da saolqo komitetebma ganazogades mosaxleobis sxvadasxva fenisa da specialistebis azri da analitikuri masalebi waradgines skkp ck-Si. afxazeTis respublikis xelmZRvanelobas am mxriv araviTari konkretuli RonisZieba ar gautarebia. swored am garemoebiT iyo motivirebuli mitingis gadaudeblad Catarebis aucilebloba, roemelic mieZRvna erTaSoris urTierTobaTa problemebze skkp ck plenumze winadadebebis gansaxilvas.

erovnul sakiTxze skkp ck-s momavalma plenumma unda gadawyvitos gardaqmnis procesis erT-erTi mTavari problema - aRadginos xalxTa Tanabaruflebianobis leninuri principebi da mtkiced uaryos pirovnebis kulti, stalinis damRupveli memkvidreoba.

gaWianurebuli krizisi erTaSorisi urTierTobebis sferoSi aryevs qveyanas. Rrma mwuxarebiT gvinda davadasturoT, rom erovnuli sakiTxi afxazeTis assr-Si CixSia moqceuli. afxazeTis avtonomiuri respublikis mkvidri mosaxleobis, afxazebis, brZola gadarCenisaTvis, romelic eTnikuri katastrofis zRvarze aRmoCnda, araerTxel iqca masobriv gamosvlebad 1957, 1964, 1967 da 1978 wlebSi.

rogorc cnobilia, afxazeTi aris lamis erTaderTi respublika, romlis erovnul-sazogadoebrivi statusi stalinis nebiT icvleboda saxelmwifoebrivi mowyobis umaRlesi formidan umdablesisaken (afxazeTis ssr - 1921, saxelSekrulebo ssr afxazeTi - 1922, afxazeTis assr - 1931 w.w.) im dros, roca qveynis sxva xalxebis saxelmwifoebrivi ganviTarebis formaTa cvlileba aRmavali xaziT mimdinareobda.

istoriulad es procesi Semdegnairad gamoiyureboda: baqos komunis kvaldakval 1918 wels amierkavkasiaSi sabWoTa xelisufleba damyarda da iarseba 40 dRe mxolod afxazeTSi, magram menSevikebma CaaxSes.

afxazeTSi sabWoTa xelisuflebis gamarjvebis Semdeg, male, adgilobrivi revkomis xelmZRvanelebma e. eSbam, n. lakobam, p. aRniaSvilma, n. aqirTavam 1921 wlis 26 marts v. i. lenins da i. b. stalins acnobes TavianTi gadawyvetilebis ZiriTadi punqtebi: ”pirveli: afxazeTi unda gamocxaddes sabWoTa socialistur respublikad. meore: sabWoTa afxazeTi uSualod unda Sevides saerTorusul federaciaSi”. werilSi gansakuTrebiT iyo aRniSnuli mSromeli xalxis sayovelTao survili, “daukavSiron TavianTi bedi uSualod sabWoTa ruseTs”.

mogvianebiT leninis mimdevari, afxazeTis revkomis pirveli mdivani efrem eSba amis Sesaxeb ambobda: “da ai, es patara qveyana, mcirericxovani mosaxleobiT, gaformebulia damoukidebeli sabWoTa socialisturi respublikis saxiT. bevrma amxanagma SeiZleba ifiqros, rom aq aris raRac winaaRmdegoba, magram, rasakvirvelia, es ase ar aris... ruseTis revoluciam bevri iseTi ram aCvena msoflios, rac mas adre arc dasizmrebia.

es aris nacionaluri sakiTxis gadawyvetis sinamdvileSi xorcSesxmis yvelaze damaxasiaTebeli magaliTi... rac ufro daCagruli iyo xalxi, rac ufro metad aviwroebdnen mas, rac ufro mcire raodenobis iyo, miT naklebi iyo misi winaaRmdegoba, naklebi - damoukidebloba da am am xalxebs istoriuli usamarTlobis gamosworebis miT ufro did Sanss aZlevs proletaruli revolucia”.

damoukidebeli afxazeTis ssr-s dabadeba v. i. lenins telegramiT acnobes 1921 wlis 31 marts, oriode Tvis Semdeg, 21 maiss ki saqarTvelos revkomma miiRo deklaracia “afxazeTis sabWoTa socialisturi respublikis damoukideblobis Sesaxeb”. “Cven vTxoulobdiT da miviReT namdvili, WeSmaritad damoukidebeli afxazeTi. mivceT sruli damoukidebloba - amave dros axsna-ganmartebiTi xerxebiT, saqmiTa da sityviT vajoboT Sovinizms, undoblobas ...” - ambobda e. eSba.

magram ukve 1921 wlis 5 ivliss stalinisa da misi garemocvis monawileobiT gamarTulma kavbiuros ck-ma daadgina: “partiuli muSaoba warimarTos afxazeTisa da saqarTvelos gaerTianebis, saqarTvelos ssr-Si Semavali avtonomiuri respublikis formiT”.

stalinis Careva, afxazeTis assr statusiT misi aSkara gaRizianeba mkafiod aris gamoxatuli rsfsr sruliad ruseTis cak-isa da respublikis finsaxkomis saxelze 1921 wlis 8 seqtembers gagzavnil werilSi: “afxazeTi aris damoukidebeli saqarTvelos ssr Semadgeneli avtonomiuri nawili, damoukidebeli warmomadgenlebi ar hyavs da arc unda hyavdes, ris gamoc rsfsr-sgan kreditebs ver miiRebs. erovnebaTa saxkomi i. stalini”. da es yvelaferi xdeba im dros, roca afxazeTis ssr jer arsebobs...

damoukidebeli afxazeTis assr-s uxeSma politikurma, ekonomikurma, finansurma boikotma da erovnul-saxelmwifoebriv mSeneblobaSi brZanebiT-administraciulma diqtatma migviyvana iqamde, rom 1922 wlis TebervalSi igi xelSekrulebiT federaciul sawyisebze gaerTianda saqarTvelos ssr-Tan. rkp (b) ck-s kavbiuros prezidiumis 1921 wlis 16 noembris dadgenilebaSi stalinis miTiTebis sruli SesabamisobiT aRiniSna: ”1. miCneul iqnes, rom damoukidebeli afxazeTis arseboba ekonomikurad da politikurad mizanSewonili ar aris. 2. amxanagma eSbam warmoadginos Tavisi saboloo daskvna saxelSekrulebo sawyisebiT afxazeTis Sesvlaze saqarTvelos federaciaSi an avtonomiuri olqis statusiT - rsfsr-Si”.

e. eSbam kategoriulad gailaSqra sakiTxis ase dayenebis winaaRmdeg. “gavige, - ambobda is, - rom zogierTi amxanagi iseT respublikebs, rogoricaa afxazeTi, - gansakuTrebiT, rogoric afxazeTi, - ekidebian ise, TiTqos respublikis damoukidebloba - es carieli abraa, rom es respublika banqos qaRaldiT aSenebuli xuxulasaviT, bavSvebis saTamaSosaviTaa. Zalian cudia, es rom ase iyos; es ubedureba iqneboda”.

winaswarmetyveleba dadasturda. suvereniteti afxazeTis sabWoTa socialisturi respublikisa, romelsac hqonda Tavisi konstitucia (1925 w.), saxelmwifo gerbi da droSa (1924 w.), fexqveS gaiTela. 1931 wels “gansakuTrebuli samokavSireo xelSekruleba” afxazeTis ssr-Tan gauqmda da igi avtonomiuri respublikis uflebebiT Seyvanil iqna saqarTvelos ssr-s SemadgenlobaSi. stalin-berias represiebis TareSis periodSi (1937-1953 ww.) ki avtonomiis statusma faqtiurad formaluri xasiaTi miiRo.

amave dros pirdapir amis sawinaaRmdego procesi mimdinareobda qveynis sxva regionebSi. ase magaliTad, rsfsr-s SemadgenlobaSi amJamad arsebuli 16 avtonomiuri respublikidan 11 adre avtonomiuri olqi iyo, 15 mokavSire respublikidan 4 ki avtonomiuri respublikebidan gardaiqmna.

afxazeTSi Zalian rTulia istoriuli demografiis, stalin-berias ZaldatanebiTi gadasaxlebebiTin aqciebiT gaZlierebuli maxinji migraciuli procesebis problemac. rogorc cnobilia, afxazebi Zveli kulturis xalxia, aqvT damoukidebeli istoria da ena, qarTulisagan sruliad gansxvavebuli. jer kidev VIII-XI saukunis dasawyisSi aRzevda Zlieri feodaluri saxelmwifo, afxazeTis samefo, romelic kavkasiuri politikis saTaveSi idga, Camoyalibda afxazi feodaluri xalxi.

1877 wels “tfilisis uwyebani” mivida daskvnamde: “saeWvo ar aris, rom afxazebis eTnografiuli, socialuri, politikur-ekonomikuri yofa da msoflmxedveloba mkveTrad gamoarCevs maT mezobeli xalxebisganac ki”.

XIX saukunis 70-iani wlebis CaTvliT es qveyana Sedgeboda TiTqmis mxolod erTgvarovani mkvidri afxazi mosaxleobisagan.

qveynis eTnografiul SemadgenlobaSi pirveli mkveTri cvlilebebi moxda maSin, roca afxazebis mniSvnelovani nawili iZulebuli gaxda daetovebina samSoblo da gadasaxlebuliyo (muhajiroba) osmalur imperiaSi. zustad erT aTwleulSi aq namdvili eTnikuri revolucia moxda: gaCnda qarTuli, berZnuli, somxuri, rusuli, germanuli, estonuri, bulgaruli da sxva dasaxlebebi.

pirveli sayovelTao rusuli aRweris dros, 1897 wels, mxaris mTeli mosaxleobis naxevarze mets (55, 3%) jer isev afxazebi Seadgendnen; 1926 wels maTi xvedriTi wili orjer metad (26, 4%) Seikveca, 1979 wlis aRwerisas ki 17%-mde Semcirda. amave dros qarTuli mosaxleobis raodenoba, umTavresad meqanikuri matebis xarjze, 1897 wels arsebuli 25 aTasi kacidan 1979 wlisTvis 213 aTasamde, e. i. TiTqmis aTjer gaizarda, misi xvedriTi wili ki 24%-dan 44% gaxda.

rogorc ukve iTqva, dasavleT saqarTvelos raionebidan afxazeTSi masobrivi gadasaxleba daiwyo mefis dros. 1917-1921 wlebSi am mimarTulebiT muSaobda menSevikuri saqarTvelos “demokratiuli” mTavroba, romelic teroris, erovnuli SuRlis gaCaRebisa da afxazebis gaqarTvelebis politikas eweoda. “qarTveli menSevikuri mTavrobis arsebobis mTeli drois ganmavlobaSi, - aRniSnavda amierkavkasiis cnobili saxelmwifo moRvawe S. eliava saqarTvelos cak-is I I I gamsvlel sxdomaze 1926 wels, - adgili hqonda afxazi xalxis yovelgvari uflebis sistematur gaTelvas da “demokratiuli” saqarTvelos mTavrobis mcdelobas, eqspluataciis obieqtad eqciaT afxazeTi; uSualod emarTaT, TviTon ganegoT respublikis mTeli fondebi, miwa, tye, faseuli mamulebi, gansakuTrebiT ki miwis fondebi TavianTi sagadasaxlebo politikisaTvis”. qarTveli menSevikebis saqme yvelaze meti warmatebiT beriam gaagrZela.

stalinuri represiebis wlebSi tragikuli bedi ewia mTel sabWoTa xalxs. am politikis saSineleba Tavis Tavze gamocades afxazebmac.

roca mTeli qveyana jer kidev eJovis niSnis qveS cxovrobda, saqarTvelom da afxazeTma ukve 1937 wels pirvelebma igrZnes berievSCinis brWyalebi. pirdapir erT RameSi gaiyvanes afxazuri soflebidan asobiT glexi. maT fantastikur braldebebs uyenebdnen. amoJlites yvela saukeTeso xalxSi. mwerlebi, mecnierebi, inJinrebi, eqimebi, maswavleblebi - praqtikulad Zirfesvianad iTxreboda mTeli axalaRmocenebuli afxazi inteligencia.

gaanadgures afxazeTis gamoCenili saxelmwifo da sazogadoebrivi moRvaweebi. iseTi mcirericxovani xalxisaTvis, rogorebic afxazebi arian, es aunazRaurebeli danakargi iyo. am adamianTmoZule politikis saSineli dadasturebaa is, rom afxazebi, romlebic avtonomiuri respublikis mTeli mosaxleobis mxolod 18 %-s Seadgendnen, 1939 wels aq represirebulTa saerTo raodenobis 80%-s warmoadgendnen.

represiebi mxolod adamianebs ar datydomia Tavs. represiebi daatydaT Tavs afxazurma enas, istorias da kulturas, respublikis erovnul-saxelmwifoebriv statusss, Zvel geografiul dasaxelebebs, afxazur anbans. . .

nestor lakobasa da respublikis sxva gamoCenil moRvaweebTan angariSis gasworebis Semdeg stalin-berias aparatma afxazebis da afxazeTis gaqarTvelebis farTo kampania gaaCaRa. 1937-39 wlebSi Semodis qarTuli grafikis safuZvelze Seqmnili axali afxazuri anbani da Srifti. 1940 wlidan yvela oficialur dokumentSi Sewyda “afxazi xalxis” saxelis moxsenieba; cdilobdnen pirovnuli, individualuri saxe daekargvinebinaT misTvis, CamoerTmiaT Tavisi saxeli da igi warmoedginaT, rogorc erT-erTi qarTvel xalxTagani.

1937-1953 wlebSi warmoebda masobrivi iZulebiTi gadasaxlebebi saqarTvelos raionebidan afxazeTSi. omis dros, 1941-1942 wlebSic ki ar Sewyvetila es gegmiuri gadasaxleba, razedac xalxis uamravi Tanxa ixarjeboda. Sewyda ki ara, piriqiT, gaZlierda. aseTi arabunebrivi meqanikuri zrdis xarjze afxazeTSi qarTuli mosaxleoba 1939 da 1959 wlebis aRwerebs Soris gaizarda TiTqmis 70 aTasi kaciT, amave droSi mkvidri afxazi mosaxleoba ki - mxolod 5 aTasi kaciT.

omisSemdgom wlebSi Sovinistebma gaauqmes afxazuri skolebi da SemoiRes qarTul enaze swavleba.

1948 wels soxumSi yofnis dros stalinma rogorRac Tqva: “afxazebi gacilebiT ufro axlos arian CvenTan, qarTvelebTan, vidre svanebi. sawyal lakobas es ar esmoda...”. yvelaze uxeSi falsifikacia ganicada afxazeTis istoriam da kulturam. xalxs ekrZaleboda mSobliur enaze laparaki. warmoebda maxinji sakadro politika, afxazebi praqtikulad ar iyvnen partiul da sabWoTa xelmZRvanelobaSi, mzaddeboda afxazebis gasaxleba.

tragikuli bedi ewiaT afxazeTSi mcxovreb sxva xalxebsac. pirvel rigSi es exebaT berZnebs da Turqebs, romlebic 1949 wels aTasobiT gadaasaxles yazaxeTSi, maTi saxlebi ki axalCamosaxlebulma qarTvelebma daikaves.

gverdze ar darCenila iseTi sakiTxic, rogoricaa afxazuri toponimebisTvis saxelis gadarqmeva da maTi Secvla qarTuli dasaxelebebiT. avtonomiuri respublikis winaaRmdeg mimarTuli toponimikuri eqspansiisa da asimilatoruli politikis dasawyisad iqca ssrk cak-is 1936 wlis 17 agvistos dadgenileba “dasaxlebuli punqtebis dasaxelebaTa sworad daweris Sesaxeb”, romlis mixedviTac afxazeTis assr-is dedaqalaqis saxelwodeba qalaqi “soxum” gaxda “soxumi”, e. i. mainc qarTuli transkrifciiT gadmovida. mxolod 1948-1951 wlebSi amis Sesabamis yaidaze Seicvala 147 dasaxeleba. dasaxlebuli punqtebis naxevars dRemde warTmeuli aqvs odindeli saxelwodeba.

miuxedavad uwesobisa da ukanonobisa, aRmoCndnen adamianebi, romlebic aSkarad gamodiodnen avtonomiuri respublikis mSromelTa uflebebis Selaxvis winaaRmdeg. jer kidev 1947 wlis 25 Tebervals afxazeTis samecniero inteligenciis axalgazrda warmomadgenlebma g. ZiZariam, b. Sinkubam, k. Sakrilma skp(b) ck-s mdivans a. a. kuznecovs gaugzavnes werili, romelSic dawvrilebiT aRwerdnen respublikaSi arsebul mdgomareobas. bolo, me-13 punqtSi aRiniSneboda: “afxazeTis mSromelebisaTvis 4 marti - am mxareSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis dRe - tradiciulad didi zeimis dRed iyo miCneuli, magram ukanasknel dros ar aRiniSneboda es mniSvnelovani TariRi afxazeTis mSromelTa cxovrebaSi. es dRe ar aRuniSnavT arc 1946 wels, afxazeTis avtonomiuri socialisturi respublikis arsebobis 25-e welsac ki! am dRes, sabWoTa afxazeTis 25 wlisTavze, soxumSi, respublikis dedaqalaqSi, gazeTebic ki ar gamosula”.

a. a. kuznecovis dapatimrebis Semdeg daiwyo werilis avtorebis, rogorc burJuaziuli nacionalistebis, devna.

aseTi politikisa da Zaladobrivi asimilaciis Sedegad afxazi xalxis raodenoba 1939 wels imaze mcire aRmoCnda, vidre iyo 1879 wels, pirveli sruliad ruseTis aRwerisas. ase, magaliTad, mxolod galis raionSi 1939 wels afxazi mosaxleoba uceb Semcirda 8 aTasiT 1936 welTan SedarebiT da 1786 suls Seadgenda.

afxazi xalxi, rogorc eTnosi, mxolod XX yrilobam gadaarCina ganadgurebas. qveyanaSi, kerZod, afxazeTis assr-Si, dRes arsebuli erovnebaTaSorisi urTierTobebi gviCvenebs, rom aucilebelia radikaluri cvlilebebi am sferoSi. jer kidev 1978 wels afxazma xalxma araerTxel moiTxova da cdilobda mieRwia imisaTvis, rom afxazeTis assr konstituciis proeqtSi SeetanaT specialuri muxli saqarTvelos ssr Semadgenlobidan avtonomiuri respublikis Tavisufali gasvlis Sesaxeb. magram uZraobis droSi skkp ck-s mdivnad myofma i. v. kapitonovma soxumSi mravalaTasian mitingze gamosvlisas ganacxada, rom am sakiTxis raime formiT gadawyveta mizanSewonili ar aris.

perestroikam, demokratiam da sajaroobam gaaSiSvla akrZaluli zonebi erTaSoris urTierTobebSi, amoZravda da zedapirze amovida mTeli rigi, TiTqos ararsebuli, problema. gamoiyenes ra Seqmnili xelsayreli mdgomareoba, gaacxoveles TavianTi saqmianoba nacionalurad ganwyobilma elementebma. ase magaliTad: axla TbilisSi da saqarTvelos ssr zogierT qalaqSi xdeba “nacional-socialisturi” ideebis Ria propaganda qarTveli menSevikebis droSis qveS respublikis araqarTveli mosaxleobis gaqarTvelebis moTxovniT. gazeTi “literaturuli saqarTvelo” iuwyeboda: ”saqarTveloSi araferi araqarTuli ar unda iyos. saqarTveloSi araqarTvelic qarTvelia, unda SeeZlos qarTulad laparaki da wera-kiTxva, izrdebodes qarTul literaturaze, uTanagrZnobdes qarTul suls, da bolos, ar CaiTvalos saqarTvelos moqalaqed, Tu ar akmayofilebs yvela am pirobas”.

amave azrs gamoTqvams bevri sxvac. sxvadasxva sameurneo saWiroebis safarqveS axlac grZeldeba avtonomiur respublikaSi gadasaxlebis procesi, da imis miuxedavad, rom mosaxleobis simWidrove afxazeTSi bevrad aRemateba respublikur da sakavSiro dones.

iseve, rogorc adre, tradiciisamebr, grZeldeba afxazi xalxis istoriis falsifikacia. Tu adre tradiciuli qarTuli istoriografia ar cnobda afxazebs avtoqtonur mosaxleobad an qarTvelebad moixseniebda maT, axla am mecnierebma “gamoigones” miTi ori mkvidri mosaxleobis (qarTvelebi da afxazebi) Sesaxeb, rac faqtebis aRmaSfoTebel damaxinjebas warmoadgens. amis safuZvelze isini akeTeben demagogiur gancxadebebs, daiwyes mowodeba afxazebTan “megobrobisaken”, amasTan savsebiT iviwyeben avtonomiur respublikaSi mcxovreb rusebs, berZnebs, somxebs, estonelebs, ebraelebs, TaTrebs da sxva xalxebs.

ar SeiZleba ar vTqvaT isic, rom afxazeTis avtonomiis arsebobis mTel periodSi igi praqtikulad moklebuli iyo saSualebas, damoukideblad emarTa ekonomika, gadaeWra regionis Tundac raime mniSvnelovani sameurneo sakiTxi. mmarTvelobis sakavSiro, sakavSiro-respublikuri da respublikuri sistema amuxruWebs afxazeTis socialur-ekonomikur ganviTarebas.

yuradRebas iqcevs is faqti, rom respublikis ministrTa sabWos saqveuwyebo daqvemdebarebaSi sawarmoTa mxlod 7,7% imyofeba.

afxazeTis assr-s Semdgomi socialur-ekonomikuri da kulturuli ganviTareba pirdapir aris damokidebuli misi politikuri uflebebis gafarToebaze.

mxolod afxazeTis assr-s gadayvaniT sxva mdgomareobaSi, sabWoTa socialistur respublikad gardaqmniT, gaxdeba SesaZlebeli misi saxalxo meurneobis ganviTareba Sromis danawilebis saerTo-sakavSiro principebTan sruli SesabamisobiT. es saSualebas mogvcems racionalurad da kompleqsurad gamoviyenoT unikaluri bunebriv-klimaturi pirobebi, SromiTi da materialuri resursebi, uzrunvelvyoT regionaluri saxalxo-sameurneo kompleqsis ufro efeqtiani funqcionireba, upiratesoba mivceT ekonomikis perspeqtiuli dargebis ganviTarebas.

droa, bolosdabolos, GgadaWriT daviwyoT im politikuri institutebis reorganizacia, romlebmac ar gaamarTles. rodemde unda arsebobdes Suasaukunebrivi ierarqia, romelic hyofs mTel xalxebs rangebad da erT respublikas meores uqvemdebarebs? Sidapartiul struqturaSic ki Seiqmna iseTi mdgomareoba, romelic afxazeTis saolqo partorganizacias Tavsamtvrev ormag daqvemdebarebaSi ayenebs.

es da afxazeTSi arsebuli kidev bevri sxva mtkivneuli problema afxazeTis intelegenciam dawvrilebiT gadmosca XIX sakavSiro partkonferenciis prezidiumisaTvis gagzavnil 1988 wlis 17 ivnisis werilSi, romelic dRemde uyuradRebod rCeba.

dRes sasicocxlod mniSvnelovan amocanas warmoadgens aucileblad gajansaRdes erTaSorisi urTierTobani, ganmtkicdes Zmoba da megobroba qarTvel, afxaz da afxazeTSi mcxovreb yvela sxva xalxebs Soris.

amis miRweva SeiZleba mxolod federaciis leninuri ideis farglebSi afxazeTisaTvis politikuri, ekonomikuri da kulturuli suverenitetis dabrunebis gziT.

am sakiTxis erTaderT swor gadawyvetad efrem eSba xedavda afxazeTis damoukidebel sabWoTa socialistur respublikad gamocxadebis aucileblobaSi. 60 wlis win man winaswarmetyvelurad Tqva: “ai, iaraRi, romliTac Cven swrafad gavuswordebiT erovnuli SuRlis yvela gamCaRebels; ai, saSualeba, romliTac swrafad aRvadgenT Zmur ndobas afxaz da qarTvel glexebs Soris!..” da es sityvebi dResac aqtualuria.

miRebulia afxazi xalxis warmomadgenelTa Sekrebaze.

lixni, 1989 wlis 18 marti.

(Конфликты в Абхазии и Южной Осетии. Документы 1989-2006 гг. (Приложение к "Кавказскому Сборнику." Выпуск № 1). Составление и комментарии М. А. Волхонский, В. А. Захаров, Н. Ю. Силаев. М., 2008, gv. 95-101)